Urime o shqiptarë! A jeni të lumtur tani? Ku do t'i futni kundragazet që bëtë gati? Ju nuk jeni ngritur as kur kishte njëmijë arsye më shumë për t'u ngritur. A e di kush nga ata histerikët e anti-demontimit të LHL në Shqipëri se ç'janë në të vërtetë ato? Shqipëria neutralizoi në 2007, rreth 16 ton gaz mustard të tipit nervaparalizues. Për këtë SHBA ngriti një fabrikë të posaçme në Gjermani dhe e montoi diku pranë Elbasanit. Atje u eleminuan këto helme. Nuk është thënë të ketë pasur ndonjë pasojë. Tani bëhej fjalë për 1000 ton, por edhe asistenca do të ishte shumë më e madhe. ShBA ka asgjësuar rreth 28,000 ton lëndë të tilla, 90% të arsenalit të saj. Kostoja e asgjësimit është rreth 1 miliard $ për 1000 ton. Po të jetë e vërtetë paketa që do të negociohej, Shqipëria do të merrte rreth 12 miliard $. E keqja e këtij populli është se flet kur duhet të heshtë dhe hesht kur duhet të flasë. Të gjithë i dinë të gjitha e nuk dinë kurrgjë. Kauzat nuk mbrohen me histeri por me mend në kokë.

An wonderful summer: I was in Antarktida as a media man to cover the summer camps of United States Antarctic Program. Snow and sky. Nothing else. Just two colours: white and blue. Short days and long nights. And mainly the absolute purity. In your head, under your feet and everywhere around. A non-sharable experience. Real and imaginable. Wherever you look there is just an endless white desert. The silence is great, the vastness is even greater. A funny thing you can do there except watching the wilderness and especially penguins, is to throw hot water in the air. Take a flask and fill it with boiling water. Go outside and throw water in the air. It instantly vaporizes and makes a cloud of steam and small pieces of ice streaking down like fireworks.

Bufër e skifterë hipur mbi kuaj e gomerë

Kur sheh aspekte të jetës politike në Shqipëri, shumë veprime të mazhorancës në pushtet të trembin e tmerrojnë. Por kur kthen sytë nga opozita, edhe ajo të tremb e të tmerron jo më pak. Bir Selman i nënës kë të qaj më parë, i thonë. Kongresi i fundit i saj ishte një brohoritje festive nga ato që bënin pionierët e kohës së Enverit. Kryetari i opozitës, pasi e mendoi mirë se strategjia e të gjitha taktikat e dy viteve të fundit nuk i ecën, e ktheu timonin e anijes për në det të qetë. Sipas tij, keto dy vjet, ai u përpoq t'i tregonte Evropës se kush ishte uzurpatori i demokracisë. Tani do të tregojë se kush është ai dhe shokët e tij. Aferim!

Te gjithe u kënaqen nga kongresi. Përveç ndonjë pëshpëritësi që nuk e ka të gjatë e do t'ja mbyllin derën fare. Sepse aty tani të hanë të gjallë skifterët e rinj bashkë me ca bufër pleq që i duhen kryetarit qoftë për vota e qoftë për të mbajtur lidhjet me bazën e partisë. Një nga këta bufër, i dha dhe teserën e partisë një skifteri të ri që e shiti apartitizmin se i erdhi mosha për martesë. Bile këtë këshillë i dha dhe bufi plak, martohu sa më parë i tha që të këndojmë në dasëm "bashkohu shok me ne në çetë". Kongres i qyfyreve në një Shqipëri qyfyresh.

Por le të bëhemi më seriozë e t'i hedhim një sy Programit të Partisë Socialiste botuar në internet (http://issuu.com/edirama/docs/ps-programi). Ky program shkruar me stilin e kryetarit dhe mbushur me materialet e ekspertëve të grupit të punës, të kënaq me ngjyrat, faqosjen dhe deklarimin këngëtor ku buçet me mashështi e optimizëm e ardhmja e shqiptarëve kur kjo parti të vijë në pushtet. A nuk kanë mbetur vallë njerëz që ta kenë mendjen në vend te kjo parti apo rrotull saj qe të mos e shohin se ç'është ky hartim i gjatë ekzaltues që quhet Program?

Me siguri që ka, po ata trëmben të thonë gjë se u ndodh si me atë prrallën e Til Ulenshpigelit që përmend Noli në fjalimin e tij të famshëm në parlamentin shqiptar në 1923. Kur Ulenshpigelit i kerkuan t'i tregonte kontit dekorimin qe i kishte bërë ai kështjellës dhe për të cilën kishte marrë nje barrë para, ai u tha: vetëm ata që janë kopila e kopile nuk i shohin dot kryeveprat e mija. Dhe kështu askush nuk pipëtiu dhe nuk tha se nuk shihte gjë. Vetëm, një shërbëtore e shkretë, tha: E zeza nëna ime, më paska bërë kopile mua se unë nuk shoh gjë. Kështu u hodh e tha një fjalë një ish president dhe e bënë menjëherë doç e bir doçi. Është hedhur thanë në prehrin e uzurpatorit.

Po çfar tha ky ish presidenti. Tha që nuk është e mundur të krijohen 300,000 vende pune brenda katër vjetëve. Dhe ai ka të drejtë. Këta bufërit e vjetër që kanë bërë shkollat e Enverit dhe që kryetari i gjatë po i kthen në kryesinë e partisë së tij, i dinë mirë si t'i bëjnë këto programe se kështu i bënte dhe babazoti i tyre. Dhe fap, ja japin në dorë ustait ta shpallë: 300,000 vende pune, ose nga 75,000 në vit siç këndoi një skifterkë bjonde. E dinë këta bufër e skifterë se sa duhet të investojë shteti për një vend pune?

Në Amerikë, në planin stimulues të Obamës, krijimi i një vendi pune kushton 312,500 $. Sipas Martin Feeldshtain, një ekonomist i Harvardit, çdo punë e krijuar do t'u kushtonte taksapaguesve rreth 200,000 $. Duke marrë afërsisht raportin e pagave midis Shqipërisë dhe SHBA 1:10, na del se për Shqipërinë kjo shifër do të ishte 20,000 $. Po ta shumëzojmë me 300,000 vende pune del as më shumë e as më pak se 6 miliard $, ose afërsisht sa buxheti i vendit për një vit e gjysmë. Ku do t'i gjejë kjo Partia e bufërve dhe skifterëve këto para?

Dhe përveç kësaj, programi ka premtime të tjera të derdhura bujarisht: pesëfishim i financimit publik për bujqësinë, zero taksë mbi konsumatorët për miellin, bukën, qumështin, vezët dhe ilaçet, minimumi i pensionit 40% i pagës mestare etj, etj. "Programi i ri i Partisë Socialiste është program në dukje politik por që në thelb shkon përtej tij, është një pogram i mirfilltë qeverisës”. Kështu deklaroi një nga skifterkat e PS në intervistën e RTV Ora News. Ka turk që e mer vesh këtë shqipe se shqiptar s'ka e s'ka: është në dukje program politik por shkon deri te një program i mirëfilltë qeverisës. Kryevepëer fare! Tamam i stilit të kryetarit të gjatë veçse ky i ka fjalitë më të gjata se ç'është vetë kur i rreshton ato hartimet e veta në internet.

Le pastaj kur kongresin e përshëndetën ca shpendë të tjerë, ca të rrjepur, ca të përglasur, rosakë, kaposhë e papagaj gjithfarsoj. Një papagall i njohur anglo-sakson tha se nuk ishte zakon që një i djathtë të shkonte në një kongres të të majtëve por ai qe i detyruar ta bënte për inat të së vjerrës.

E pra, askush me mend nuk thotë se Shqipëria i ka punët në vijë. Kushdo e di se korrupsioni bën hatanë, se pushtetarët mendojnë si të bëjnë një vilë në plazh a në fshat, si të mbajnë fëmijët me bursa jashtë, apo si të vënë ca para mënjanë në ca banka që s'i di kush. Kushdo e di se Tirana është një vitrinë "ku bëhet qejf" në dëm të një popullsie që vuan për bukë e që ndodh që shet edhe fëmijët për prostituim. Të gjithë se dimë sa paguhen mjekët e mësuesit ndaj dhe prishin ndërgjegjen dhe bëjnë sikur nuk e shohin zarfin që u futet në xhep. Të gjithë e dimë se anjë dhëmb i vogël i ingranazheve të mëdha të rrotës së rrotës së shtetit nuk lëviz po nuk u ngjye me grason e rrushfetit. Të gjithë e dimë si bëhen tenderat e si ndahen pronat e atyre që zverdhën letrat e pronarëve në duar. Të gjithë e dimë se sa ters e vërtitin sherianë ata kadinjtë e gjykatave. Por ajo që dimë katërcipërisht e nuk duam të bëhet është karuseli i pushteteve që të ikë një parti e të vijë tjetra për të nisur të njëjtin cikël nga e para, këtë herë me të tjerë bufër e skifterë në krye të vendit.

Para se të pretendojë për një program të vërtetë qeverisjeje, dhe të rrëzojë nga kali kalorësin e ngjirur të fytyrës së vrerosur, Partia Socialiste duhet të hapë veten dhe të lërë demokracinë brenda saj. E keqja e kësaj partie është tek kryetari i saj që asnjëherë nuk ka qenë i afërt me bazën e kësaj partie. Atij ju desh një kalë dhe e gjeti, ashtu lëkurëxhvoshkur, pa patkoj e që mezi mbahej në këmbë por prapë, ai ja hipi. Me revan deshi të shkonte në luftë me të por e pa që nuk qe gjë. Atëhere e mbushi me lule e dafina dhe tani ecën shtruar. Në Shqipëri po s'pate një kalë (apo qoftë dhe një gomar) domethënë, një parti, nuk ke gjë në vijë e nuk bëhesh politikan. Nuk ka rëndësi si është ky kalë apo gomar: i bardhë, i zi, kuqo apo bojë hiri, me samar, pa samar, me shalë apo pa shalë, dhëmbërënë apo riosh. Nuk ka rëndësi. Mund edhe ta blesh siç ka ndodhur, apo t'ja marrësh dikujt tjetër me një truk apo hile.

Po pse duhet që këta kuaj a gomerë (alias parti) të çmohem kaq shumë? Pse këta njerëz të lirë nuk mësohen të rrojnë pa zot por e duan një kryetar në krye? Pse duhen akoma këto tesra partie e këto "çeta ku bashkohen shokët"? Pse autoritetin ta jep patjetër ai kalë, apo gomar, domethënë parti, që i ke hipur? Ohu sa pyetje ka i ziu njeri! As ai bejtexhiu i palodhur i partisë që u ndje i tradhëtuar në fushën e luftës e që i bie e i bie pa pushim daulles së tij te "Shekulli", nuk i jep dum kësaj pune. Shqipni tavolinash, thotë një analist i njohur me kulturë numizmatike. Po në fakt, me gjithë tavolinat e tij, është thjeshtë e shkurt: Shqipni muti.


Botuar në gazetën Idea, Nëntor 10, 2011

Të investosh për kulturën është të investosh për të ardhmen e shoqërisë

Një shkrim i Betim Muços në Gazetën Shqiptare disa ditë më parë tërhiqte vëmendjen ndaj një pune të madhe që ka bërë me një qendër kulture një kompozitor i njohur i vendit, punë e cila nuk ka gjetur aspak ndihmën e inkurajimin e shtetit. Autori mendonte me të drejtë se shteti në Shqipëri bën pak për kulturën. Por po ta shohësh problemin më gjerë, del se shteti jo bën pak por nuk bën kurrgjë për kulturën.

Me përjashtim të disa strukturave të trashëguara nga e kaluara komuniste që mbahen ende nga shteti, nuk ka asgjë që të të bëjë të thuash se shteti financon e mbështet një kulturë të shëndetëshme e të vlefshme për njerëzit. Buxheti shqiptar për vitin 2010 kishte për ministrinë e turizmit, kulturës, rinisë e sporteve vetëm rreth 3.39 miliard lekë (ose rreth 23.64 milion euro) ose 1.4% e buxhetit total. Po të heqim mënjanë turizmin, kuptohet se ç'shumë mikroskopike mbetet vetëm për kulturën. Po këtë vit, ministria e kulturës, rinisë e sporteve e Kosovës (ku nuk hyn turizmi) kishte rreth 13.9 milion euro. Pra nga sa shihet, edhe në Kosovën me aq halle më të mëdha se Shqipëria, investohet më shumë për kulturën.

Pa u zgjatur shumë, për vitin 2007, vetëm Kenedi Center në Uashington DC, SHBA, kishte 38.71 milion USD nga buxheti i shtetit (pa llogaritur donacionet private).

Në Shqipëri financohen nga shteti (edhe këto me pikatore) vetëm ca festivale e organizime që bëhen për t'i treguar botës se sa bën vendi për kulturën, ca struktura si RTV shtetërore, Opera e Baleti, Teatri Kombëtar, Qendra e Filmit, Muzeu Kombëtar etj. Por vallë vetëm këto përbëjnë kulturën e një vendi? Dikush mund të thotë se kultura financohet edhe nga qeverisja lokale. Po a ja merr mendja ndokujt se mund të japin për kulturën buxhetet xhepashpuar lokalë?

Regjimi hoxhist-ramizist kishte mbjellë si kërpudhat nëpër fshatra ato që quheshin vatra kulture. Kishte nga një sallë kinemaje në çdo qytet apo qytezë, kishte biblioteka nëpër lagje. Në kuadrin e izolimit të plotë nga bota, ato i duheshin regjimit për të formuar njeriun e ri komunist. Ishin ashtu sië ishin, për faqe të zezë por tani nuk janë fare. Sot ato duhet të qenë zëvendësuar me salla kompjuterash e interneti, me vende të vogla e të mëdha ku të bëhej muzikë e të luheshin lojra, me biblioteka e cyberbiblioteka, me muzera e ekspozita arti e njohurish.

Ndërtimet e reja pa kriter e me lakminë e fitimit kanë gëlltitur e gëlltisin çdo pëllëmbë hapësire dhe nuk lënë vend fare për kulturën, dëfrimin, shlodhjen qoftë të rinisë qoftë të të moshuarve. Ç'u mbetet njerëzve? Vetëm televizori, përpara të cilit ulen e mpijnë mendjen që të harrojnë hallet e ditës. Por edhe ato zhurmojnë e ulërijnë budallallëqe e komercializma dhe t'i ngatërrojnë më keq trutë me politikë, politikë, politikë, me muzikë koti, kitche pseudoartistike e biseda e komunikime banale.

Problemi i krijimit të një shtrati të shëndetshëm kulturor është me mjaft rëndësi e urgjencë veçanërisht për rininë. Duke e lënë atë pa këtë shtrat, ajo do të gjejë të tjera "kultura" dhe do të bëhet pre e parazitizmit, drogës, zvetënimit dhe e krimit. Shumë mirë që në Shqipëri bëhen rrugë, shumë mirë që bëhen hidrocentrale por shumë keq që nuk investohet më shumë për kulturën e cila nuk është një gjë abstrakte por ka të bëjë me të ardhmen e shoqërisë. Ajo e manifeston veten në sjelljen e përditëshme, në punë, familje, veprimtari e sjellje, në mendimin shkencor e krijimin artistik, në ndërgjegjen e vetëkontrollin e njeriut, në çfardo marrëdhënie me të tjerët, në shoqëri, miqësi e dashuri.

Askush nuk lind i kulturuar. I kulturuar bëhesh nëpërmjet edukimit dhe një procesi të gjatë që vazhdon tërë jetën. Pra është shoqëria që ka për detyrë ta vërë individin në udhën e shtratin e kulturës. Dhe është shteti ai që duhet të gjejë më shumë mundësi e fonde për këtë qëllim. Njeriu i kulturuar është në interesin e shtetit e shoqërisë. Ai e kupton e ndërton marrëdhënie më të mira me shtetin se sa njeriu i pakulturë. I kulturuari bëhet partner i ndërgjegjshëm i shtetit në ndërtimin e një jete më të mirë, i pakulturuari kërkon vetëm ta vjedhë e të përfitojë nga shteti, të marrë e të mos japë.

Mendoni një Tiranë tjetër, me më pakë sorollatje të kota e kafene e klube të shumtë ku konsumohen kafe e alkohol por me më shumë salla leximi e interneti, salla shfaqjesh e lojrash. kurse gjuhësh të huaja. kurse vallzimi, klube shahu e arti, vende të vërteta ku të lozin fëmijët dhe ku të kalojnë kohën pleqtë. Shumë nga këto do t'i bëjnë me kohë sipërmarrësit privatë se shteti as që do t'ja dijë. Por është në të mirën e tij, të shtetit pra, t'i ndihmojë këto sipërmarrje dhe kur nuk financon direkt për to.

Ashtu sic janë ngritur televizionet e kinematë private, do të ngrihen në Shqipëri edhe muze private, teatro private e objekte të tjera kulturore që bashkojnë frymën e biznesit me idealin kulturor por shteti është koordinatori i madh e i pazëvëndësueshëm këtu për të mbështetur e orientuar këto nisma. Në vendet e përparuara asnjëherë nuk jepen leje ndërtimi për komplekse të mëdha pa parashikuar e detyruar ndërtuesin të marrë përsipër ndërtimin brenda tyre të objekteve social-kulturore.

Biznesmenë të fuqishëm bëhen në këtë mënyrë partnerë me shtetin jo vetëm në zhvillimin e mbarë shoqërisë por edhe në krijimin e një klime kulture që do ta shpinte më përpara këtë shoqëri. Janë ata që financojnë e mbështesin bashkë me shtetin teatrot e qendrat artistike, muzeumet e bibliotekat, memorialet e qendrat rekreative të komuniteteve. Kjo praktikë është ende e huaj për biznesmentë shqiptarë të cilët duhet ta mendojnë e ta vënë atë në praktikat e tyre, sepse investimi për kulturën është gjithashtu në dobi të biznesit e biznesmenëve. Një shoqëri me njerëz të kulturuar është e vetëkontrolluar, qëndron larg dhunës e jetës së kotë mbushur me qorrsokaqe njerëzore.

E pra, Shqipëria ka nevojë për shumë e shumë gjëra. Por bëni kujdes e mos e shihni kulturën si njerkë, të nderuar pushtetarë e politikanë. Bëni më shumë për të sepse do të ndiheni të shpërblyer e do të qeverisni edhe ju më lehtë e më me kulturë.

Botuar në gazetën Idea, tetor 29, 2011

Mitomanët e regjimit të kaluar, sharlatanë të regjimit të sotëm

Koha kalon dhe vitet ikin. Dëshmitarët e gjallë të regjimit të fundit diktatorial në Shqipëri janë gjithnjë e më të pakët. Shumë nga ta jetuan e vdiqën të heshtur edhe pse e kuptuan se gjithsesi kishin pjesën e tyre të fajit në katrahurën hoxhiste. Por jo të gjithë të ndershmit e kësaj bote janë heronj. Kurse me një sërë nga të gjallët e mbetur ndodh një dukuri e zakonshme e njohur në histori: mitomania. Ndër më të shquarit prej tyre duket se është Spartak Ngjela i cili po promovon tashmë librin e tij të bëshëm.

Me siguri libri do të ketë ilustrime më të shkëlqyera të mitomanisë së tij por edhe aq sa botohen në gazetën Panorama lidhur me dasmën e djalit të ish kryeministrit të regjimit hoxhist, janë të mjafta për të dëshmuar mitomaninë delirante të këtij individi.

Spartak Ngjela është pinjoll i një prej familjeve më të priviliegjuara të diktaturës komuniste e cila u hoq nga kjo listë vetëm pas 1975 kur i jati i tij u burgos dhe e ëma u internua, pasi u erdhi rradha në skemën djallëzore të kryediktatorit dhe pasi kishin dëshmuar e miratuar më parë fatet e nxirosura të shokëve të tyre në ison brohoritëse të udhëheqësit dhe pasi kishin zbatuar me fanatizëm luftën e klasave.

Pinjolli i kësaj familjeje u rrit në të ashtuquajturin "bllok" ku sot dëfren e bën hare rinia; ai i bënte pushimet në vilat e caktuara në plazhe (atje ku një nga djemtë e ish kryeministrit vrau në harbimet e tij me skaf djalin e vetëm të një familjeje të thjeshtë shqiptare) dhe me siguri i doli e drejta e shkollës së lartë atje ku donte, pra në juridik, ndërsa dhjetra e qindra moshatarëve të tij edhe më të aftë se ai, nuk u dilte për arsye biografie asnjë e drejtë studimi.

Ky njeri, i cili në memuaret e tij na thotë se ndiqej nga sigurimi i shtetit dhe shihej nga Partia si një rrezik i madh, na caktohet me detyrë në prokurorinë e Durrësit (?!!). Aferim! Partia e vuri "armikun" që t'i vinte minat sistemit të drejtësisë. Sa Parti e mençur! Dhe pas kësaj, e dërgon edhe në Itali e Francë, këtë armik të betuar të sistemit. Hajde shakara hajde. Përralla nga e kaluara. Dhe çfar përrallash se!

Duke treguar për dasmën e djalit të madh të ish kryeministrit, zoti Ngjela na shfaqet si një kryeministër homolog nga një vend tjetër, si "kryemiku" i dasmës, tek i cili i ka sytë e mendjen gjithë kohën babai i dhëndrit e kryeministri gjakatar i vendit. Ngjela na paska deklaruar atje se është "kantian" dhe se "marksizmi nuk ka logjikë". Dhe numri dy i diktaturës e mban veten dhe nuk paska ditur ç'ti thotë.

E vërteta është se burgimi që pasoi Ngjelën pas dënimit të të atit, nuk është asfare për shkak të bindjeve të tij politike. Ai do të kishte bërë burg edhe po të brohoriste për komunizmin e Hoxhën ashtu siç do të kishte mbetur i lirë e i privilegjuar po të mos goditej familja e tij. Por burgu është burg, nuk është plazh apo zbavitje dhe që Ngjela ka vuajtur e meriton respekt e keqardhje për vuajtjen e tij, as kjo nuk ka dyshim. Respekt e aq më tepër mirënjohje nuk meriton mitomania e tij dhe sharlatanizmi politik i sotëm kur për të mbetur në tavën e privilegjuar të politikës ai ka bërë e bën pelivanllëqet e akrobacitë më të çuditëshme. Ngjela, ky dijetar i vetëshpallur anglo-sakson dhe armik i egër i marksizmit, duke bërë tani së fundmi deklarata për rrëzimin me dhunë të pushtetit s'bën gjë tjetër veçse përqafon marksizmin e anatemuar.

Pse vallë njerëz të tillë nuk hiqen mënjanë politikës e të dhënurit mend? Sepse janë mësuar me privilegjin e jetën e favorizuar që fëmijë dhe s'mund të heqion dorë prej saj. Burgu është vetëm një përjashtim. Shokët e miqtë e tij të klanit "bllok", kush vuajtur e kush pa vuajtur nga plani okult hoxhist, një pjesë i ruajtën privilegjet nëpërmjet skemave ekonomike bazuar në themelet e hedhura më parë dhe fshehur pas emrave të tjerë bedelë. Një pjesë tjetër po ridel në politikë nëpërmjet fëmijëve e nipërve që tundin tani flamurin e demokracisë. Po Ngjela ka një rrugë origjinale për të ruajtur edhe sot privilegjet e fëmijërisë: mitomaninë dhe sharlatanizmin.

Rruga që ka zgjedhur ai është punë e tij mund të thotë dikush. Por në fakt ajo është gjithashtu punë e brezave që vijnë të cilët nuk duhet ta shohin kurrsesi historinë e së kaluarës nëpërmjet lenteve të "historianit" Ngjela dhe miteve të tij. Kjo bëhet edhe më e rëndësishme po të kemi parasysh se ky Ngjela nuk është edhe i vetëm trim në luftë; ai ka shumë të tjerë që mitomaninë e sharlatanizmin i shprehin në forma të përkryera duke trallisur e hutuar edhe më popullin e shkretë që kurdoherë vuan por që megjithatë i vihet kapelja që meriton koka e tij.

Botuar në Gazeta Idea, 11 tetor 2011

Koha e Hyxhymit dhe shkenca në Shqipëri

Vjen një kohë për njeriun e aftë që lodhet e mërzitet nga një realitet që s’pyet e s’do t’ja dijë për përpjekjet e tij. Vjen një kohë që pasioni për punën i nxihet si një rulon filmi i hapur në diell dhe ai hiqet mënjanë i zhgënjyer dhe e shtyn jetën me gjëra të tjera më pak të rëndësishme. Kjo është koha kur mediokrit ngazëllehen, dalin nga skutat e anonimitetit dhe lëvrijnë plot energji e bërtasin “Hyxhym! Përpara për fitorje të reja!” Ka ardhur ora e tyre: koha e mediokrëve.

Ky skenar po ndodh me shkencën shqiptare, ashtu si me shumë fusha të tjera të jetës së këtij vendi që nuk i kanë munguar kurrë njerëzit e aftë e të zotë. Por veçse po t’i hidhni një sy tërë kulturës e dijenisë shqiptare në kohra, do të vini re se më të shquarit e saj kanë shkëlqyer më shumë jashtë vendit se sa brenda tij. Atje ata kanë gjetur kushte më të mira për punën e tyre, larg meskiniteteve e zilirave shqiptare, larg kurtheve politike dhe intrigave e nënështrimit ideologjik asfiksues të periudhave të ndryshme.

Regjimit komunist të Enver Hoxhës i duhej si fasadë një Akademi e Shkencave të cilën e ngriti në vitin 1972. Në përbërje të saj u përfshinë figura të shquara të shkencës shqiptare të asaj kohe, shumica me studime të larta të kryera jashtë vendit por që diktatura komuniste nuk i lejoi kurrë të shpalosnin vokacionet e aftësitë e tyre më të mira mishëruar në punën e mirëfilltë shkencore.

Në krye të viteve 1990, Akademia e Shkencave ashtu si e gjithë jeta e vendit u përfshi në reforma të vrullshme të projektuara më së shumti pa largpamësi e të zbatuara nga njerëz arrivistë që rrëmbyen lugët (apo garushdet) dhe ju turrën detit që ishte bërë kos. Veprimi më i shëmtuar për shkencën në qeverinë e parë demokratike dhe “peshqeshi” për mediokrit i Komitetit të Shkencave të asaj kohe me Z. Maksim Konomi në krye, ishte prishja e sistemit të gradave shkencore me dy shkallë dhe njësimi e kthimi i ish Kandidatëve të Shkencave, në Doktorë të Shkencave. Ky vendim i hapi rrugë vërshimit të papërmbajtshëm, të “Doktorëve” të shkencës që u bënë shpejt e shpejt “Profesorë“. Llogaritet se nga doktorët e profesorët e sotëm të shumtë që ka Shqipëria, mbi 95% ose kanë mbrojtur vetëm gradën e Kandidatit të Shkencave, që atë kohë ka qenë një normë e detyruar për të gjithë punonjësit kërkimorë-shkencorë dhe si shkallë e parë e kualifikimit shkencor, pa shumë pretendime për prurje origjinale, ose mbrojtën pas këtij vendimi vetëm një gradë të vetme dhe u bënë “Doktorë”.

Shkenca shqiptare njohu pas kësaj një serë ligjesh e kundraligjesh, statutesh e kundërstatutesh të miratuara e hedhura poshtë sipas rradhës së ardhjes në pushtet të demokratëve apo socialistëve. Vetë Akademia e Shkencave dhe të gjithë strukturat shkencore të vendit u politizuan dhe në krye të tyre u vunë militantë (ose xhaketa të vjetra ish komuniste, ose demokratë dalë nga anonimati). Flamurtarë dhe oligarkë të riorganizimit të të gjithë shkencës së vendit u bënë ca kuadro të shkencave bujqësore si Gjongecaj në vitet 1990 dhe Tafaj në vitet 2000.

Me riorganizmin e fundit, institucionet shkencore pothuajse morën fund duke u hequr nga vartësia e Akademisë së Shkencave dhe duke u bashkëngjitur tek Universitetet sipas ca kritereve të dyshimta e kaotike. Ishte e padyshimtë që këto institucione duhej të riorganizoheshin dhe kërkimi shkencor në Shqipëri duhej vënë në binarë të mbarë, por jo kësisoj siç i thonë: prish poçe e bëj kënaçe. Po të bisedosh me kuadrot e këtyre institucioneve, të gjithë të ankohen nën zë për humbjet e arkivave, prishjes së bibliotekave dhe shpërfilljes së kërkimit shkencor në vite, për shkarkimet nga puna dhe emërimet e reja pa kurrfarë kriteri veç atij partiak.

Dhe me që është koha e Hyxhymit, mediokrit nxorrën nga brezi lugët e mëdha (ose garuzhdet) dhe u turrën përsëri. U turrën drejt marrjes së gradave të larta doktorë e profesorë. Në qeverinë e sotme shqiptare më shumë se gjysma janë doktorë e profesorë. Po të shikonte e dëgjonte kaq shumë tituj shkencore Prof. Dr. deri tek kryeministri e presidenti, një alien i ardhur nga përtejbota, pasi t’i spjegoheshin se ç’ishin ato, do të thoshte se ky është vendi më frutdhënës për shkencën në gjithësi.

Ashtu siç është sot një biznes i leverdisshëm të bëhesh deputet, ashtu u zbulua si biznes edhe të qënët akademik. O burra pra të zëmë listat e të luftojmë për pensionet e akademikëve se tjetër gjë nuk na mbeti. Dhe na del në krye të Akademisë së Shkencave një farë peshëngritësi si Gudar Beqiraj, i aftë sigurisht për pesha të rënda e shkenca të lehta, së bashku me një aradhë mediokrish të tjerë ku rrallë spikat ndonjë shkencëtar i vërtetë që t’i vësh gishtin. Klikoni në Google Scholar emrin e kryetarit të ri të Akademisë së Shkencave dhe do të gjeni vetëm dy raporte informative. Asnjë punim shkencor.

Ky matematicien “i shquar” është përgjegjës për prishjen (jo tani që u bë riorganizimi, por me kohë përpara) të Institutit të Informatikës. Për vite me rradhë ky institut i kthyer në një ndërmarrje me drejtor Z. Beqiraj, mikun e patundur të ish kryeministrit Meksi por jo më pak edhe të kryeministrave të tjerë peshëngritës, ndihmoi të bëheshin kadastrat e Italisë nëpërmjet ca projekteve të dyshimta ku përfitonin personalisht si Z. Beqiraj dhe sipërmarrësit italianë.

Një tjetër “akademik” del në krye të kryesisë: Salvador Bushati, gjeofizik. Sikur dalin nga nëntoka këta akademikë. A thua se kontributin më të madh Shqipëria e paska në shkencat e natyrës që të ketë në krye matematicienë e gjeofizikë. Por zoti Bushati nuk ju fut më kot me hyxhym riorganizimit të shkencës dhe nuk punoi më kot nja ca vjet si rrogëtar i Akademisë, po të mos kishte shpresë të dilte në krye të saj. Aferim!

Veçse është e turpshme që në Shqipërinë e shekullit të 21-të, në krye të kësaj palo akademie janë ca lapangjozë që nuk u vijnë as te maja e gishtit mjaft prej atyre që kishte vënë Enver Hoxha në krye të akademisë së vet, që ndonse qenë gojëzënë e s’thoshin dot atë që mendonin, qenë të nderuar edhe në botë në fushat përkatëse të shkencave të tyre.

Në riorganizimin e fundit veç ca figurave të njohura si Agolli e Kadare, na futën në Akademi edhe ca shkrimtarë e poetë të tjerë si Kongoli e Spahiu. Po këta përse janë? Për shkencë? Po të jetë se janë për art, akademia duhet të quhet Akademi e Shkencave dhe Arteve që gjë nuk është quajtur. Një mishmash që s’e merr vesh qëni të zotin.

Por kjo gjë nuk po ndodh vetëm me Akademinë e Shkencave në Shqipëri. Vini re çfar “vlerash” po dalin në krye të universiteteve. Dhori Kule, një ish politikan i paskrupull që nuk gjeti më vend në politikë, ju turr me rradhë karrigeve të dekanit e rektorit dhe me një kurrikulum fare ordiner e mediokër për një shkencëtar e profesor të ekonomisë, mbretëron mbi arsimin universitar shqiptar. E vetmja gjë që thonë se bën mirë është ndarja e parave nga konkurset e pranimit dhe vendet e punës.

Nuk është e rastit që organizimet shkencore shqiptare më me vlerë sot po bëhen e zhvillohen jashtë vendit. Mjafton të përmendim AlbShkencën, që po kthehet në një organizatë të fuqishme shkencore me mjaft shkencëtarë të rinj shqiptarë që po shquhen me dinjitet në fushat e tyre përkrah shkencëtarëve më të mirë të botës. Vënë pranë saj, Akademia Shqiptare e sotme e shkencave mban erë myk e kutërbon mediokritet.

Po a mund të bëjë ndryshe zhvillimi i shkencës në Shqipëri? A mund të ndahet zhvillimi i saj nga zhvillimi i jetës së vendit? Kush ja ka ngenë asaj në këtë qerrata vend? Përveç ca posteve, ca rrogave e ca pensioneve që zhvaten prej saj, askush nuk është i interesuar tamam e siç duhet për të. Qeveria e politikanët kanë hyxhyme të tjera. Është koha e Hyxhymit të madh.

Si t’i shkruajmë në shqip emrat e huaj?

Vitet e fundit në shqipen e shkruar po theksohet me të madhe prirja për t’i shkruar emrat e huaj ashtu siç shkruhen në origjinal. Për shembull: Pierre-Auguste Renoir, Langston Hughes, Dwight Eisenhower për të dhënë pak shembuj. Të kalluar në strukturat e lakimit të shqipes, këta emra do të duhej të shkruheshin për shembull: Renoir-in, Renoir-it, apo Hughes-in, Hughes-it apo Eisenhower-in, Eisenhower-it. E kështu me rradhë me shumë emra të tjerë.
Por fjala nuk është vetëm për emrat e përveçëm. Në gjuhën e shkruar shqipe po hyjnë një shumicë emrash që do të ishte qesharake të bëje përpjekje t’i gjeje të gjithave fjalën e përshtatëshme në shqip e aq më tepër t’i përktheje. Kështu ka mjaft fjalë që tashmë në shqip i shkruajnë si në origjinalet e tyre: site, click, scoop e shumë të tjera. Edhe këto do të jepnin një mish-mash të vërtetë po të lakoheshin duke ruajtur strukturën origjinale.
Ajo që të bën përshtypje në një prirje të tillë është se ajo po zhvillohet ndanë shurdhmemecërisë së gjuhëtarëve dhe kësisoj nuk gjen asnjë bazim shkencor në këtë rrugëtim. Ndërkaq ky stil i të shkruarit të emrave të huaj po duket në median e shkruar e në shumë botime. Dikush e shkruan emrin e huaj siç shqiptohet, dikush tjetër, siç është në origjinal. Duhet të kemi një normë për këtë?

Disa e quajnë si për fyerje të përdorësh për shembull në shqip në vend të emrave apo fjalëve të mësipërme, ekuivalentët e tyre siç shqiptohen, për shembull: Renuar, Hjuz, Ajzenauer ose fjalët: sajt, klik, skup etj. Pse injorantë jemi ne, thonë që nuk dimë si shqiptohet emri apo fjala, po qe se e lexojmë si në origjinal?

Këtu nuk është fjala as për injorancë dhe as për kulturë. Fjala është për përcaktimin e një rregulli bazuar në karakteristikat e gjuhës shqipe për futjen e emrave të huaj apo fjalëve të reja.

Disa gjuhë janë fonetike. Kjo do të thotë se mund të shohësh një fjalë të shkruar e të dish si ta shqiptosh atë ose mund të dëgjosh një fjalë dhe të dish të thuash e rradhë gërmat që e përbëjnë atë. Gjuhët fonetike kanë një marrëdhënie të drejtpërdrejtë midis shqiptimit dhe tingullit. Gjuha shqipe është një gjuhë fonetike.

Po të shohim fillimet e shqipes së shkruar do të vinim re se autorët e lashtë shqiptarë (hidhini një sy për shembull Pjetër Budit) e shkruajnë emrin e birit të Zotit, Krisht e jo Christ. Më pas Noli, shkruan Shekspir e jo Shakespeare dhe Don Kishot e jo Don Quixote apo Don Quichotte.

Shumë nga idhtarëve të të shkruarit origjinalist duhet t’u kujtohet se kontakti i gjuhës shqipe me kulturën e botës nuk është pas viteve 1990. Po t’i shkonim pas kësaj prirjeje, do të duhej të rishkruanim një numër të madh emrash të përveçëm që tashmë kanë zënë vend në regjistrin e gjuhës dhe do të ishte absurde t’i ndryshonim. Të tillë do të duhej t’i bënim Newton e jo Njuton, Chopin e jo Shopen, Rutherford e jo Radhërford, Picasso e jo Pikaso, Goethe e jo Gëte, Byron e jo Bajron, Chateaubriand e jo Shatobrian, Heine e jo Hajne për të përmendur sa më pakë prej tyre. Pastaj fjalë të tilla si kompjuter, raketë, satelit do të duhej t’i shkruanim: computer, rocket, satellite.

Po të shkonim më tej, u dashka të shkruajmë në shqip edhe emrat e vendeve ashtu siç shkruhen në gjuhët e tyre origjinale. Për shembull London në vend të Londër, New York, në vend të Nju Jork, Sevilla në vend të Seviljes (dhe në këtë rast do thoshim: Berberi i Sevilla-s!), Bordeaux në vend të Bordo(dhe do thoshim p.sh: verë e Bordeaux-it!), Lisboa në vend të Lisbonës e Utah në vend të Jutah e kështu me rradhë.

Mendimi im është se idhtarët e prirjes për të shkruar në shqip emrat e përveçëm dhe fjalë të tjera ashtu siç shkruhen në origjinal, lënë pas dore e harrojnë shumë gjëra. Harrojnë për shembull se gjuha shqipe që shkruhet me një modifikim të alfabetit latin nuk ka në repertorin e saj mjaft karaktere qe kanë gjuhë të tjera. Si pas teorisë origjinaliste, duhet që Washington ta shkruajmë tamam kështu. Po ku ta gjejmë W-në në shqip. Ja se e gjetëm, po si të shkruajmë ta zemë një emër origjinal në greqisht, apo turqisht, apo sllavisht, apo në arabisht a në gjuhët e tjera të lindjes? Mos duhet që ta shkruajmë me jeroglifet kineze emrin Mao Ce Dun? Po emrin e famëkeqit Karaxhiç mos u dashka ta shkruajmë Kараџић?

Pastaj ata harrojnë se jo të gjithe ne shqiptarët dimë gjuhë të huaja e mund t’i lexojmë ashtu siç duhet emrat e huaj të shkruara në shqip si në origjinal. Ndaj e gjithë kjo ndërmarrje është një kuturisje e kotë. Gjuha shqipe bazohet mbi parimin që lexohet siç shkruhet. Dhe edhe emrat e huaj dhe fjalët e reja që hyjnë në të duhet të futen të shkruara siç shqiptohen.

Por edhe kjo ka vështirësitë e veta. Një fjalë mund të shqiptohet në mënyra të ndryshme nga individë apo grupe të ndryshme. Dihet për shembull se ka ndryshime midis shqiptimit në anglishten klasike dhe anglishten amerikane. Edhe në shqip hyjnë sipas shqiptimit, emra e fjalë që s’janë korrekte. Në këtë rast janë gjuhëtarët gjykatësit e gjuhës dhe ata duhet t’i vënë këto fjalë e emra sipas shqiptimit të duhur. Hidhini një dy librit të famshëm të Roberto Savianos, Gomorra. Është tej mase i lodhshëm me konstrukte të tilla si: Edoardo La Monica-s, Voncenzo Verde-n, Giulio Ruggero-s, Mario Santoro-ja, Al Mahdi-së, që përkthyesit kanë përdorur me qindra tej e ndanë librit.

Dihet se gjuhët e shkruara evoluojnë më ngadalë se gjuhët e tyre korrespondues të folura. Kur regjistri i një gjuhe bëhet tepër i ndryshëm nga gjuha e folur, kjo shpie në dukurinë që quhet diglosi. Dhe kjo mund të ndodhë edhe me shqipen po vazhdoi në këtë rrugë. Ky problem është një S.O.S. për gjuhëtarët e shqipes.

Botuar në gazetën Tema, 17 shkurt 2009