Anija e Tezeut apo paradoksi i identitetit

Sipas mitologjisë, Tezeu ishte heroi i antikitetit që vrau Minotaurin i cili jetonte në labirintin e tij në ishullin e Kretës. Pas kësaj bëme heroike, Tezeu u kthye në Athinë dhe siç thotë Plutarku, anija me të cilin ai lundroi deri atje, u ruajt me breza të tërë duke zëvëndësuar në të çdo dërrasë të kalbur. Paradoksi modern i Tezeut është ky: deri kur anija do të quhej e Tezeut? Mos vallë do të quhej e tillë edhe kur t’i ishte ndërruar gjithëshka e kalbur? Po më pas kur të kalbej e rikalbej përsëri e t’i zëvendësohej për të disatën herë çdo dërrasë? Arsyetimi që kurdoherë ajo mbetet anije e Tezeut është ky: në qoftë se ndërrojmë vetëm një dërrasë të kalbur të anijes, atëhere pa dyshim atë mund ta quajmë anije të Tezeut. Duke qënë e tillë, për çdo dërrasë tjetër që do të ndrronim më pas, vlente arsyetimi i mësipërm pra kurdoherë, edhe sot po të qe, do të kishim një anije që do të ishte e Tezeut. Arsyetimi i drejtë do të ishte: përderisa shumica e lëndës tek anija ka ndërruar, ajo nuk mund të quhet më anije e Tezeut por vetëm një kopje e modelit të saj. Po të mos qe kështu, në qoftë se dikush i ruan të gjitha dërrasat dhe gozhdët e zëvëndësuara nga anija e Tezeut, për çdo herë që ato janë zëvendësuar dhe dikur i mbledh ato së bashku e bën me to të tjera anije, a nuk do të thoshim se edhe këto janë anije të Tezeut ? Do të kishim në këtë rast jo një por dy, tre, shumë anije të Tezeut kur dihet që në të vërtetë vetëm një është e tillë.

Paradoksi i mësipërm që njihet gjithashtu si paradoksi i identitetit, në mënyrë komode të të pandjerë e të gabuar aplikohet në shumë fusha të veprimtarisë njerëzore. Do të binim kurdoherë në arsyetimin e mbrapshtë të këtij paradoksi sa herë që nuk do të mbështeteshim në zhvillimin dialektik dhe nuk do të kishim parasysh shprehjen e famshme që i vishet grekut të lashtë Heraklitit: Asgjë nuk është e përherëshme përveç ndryshimit.

Anija e Tezeut apo paradoksi i identitetit zë shumë vend edhe në jetën shqiptare. Mendimi ynë për shumë gjëra është i ngrirë e i ngurtësuar: i mirë, i lik, i dashur, i urryer, mik armik... Ne ngatërrohemi në këtë paradoks sa herë që japim mend për gjërat e së përditëshmes, sa herë që gjykojmë individë, parti, organizata, veprimtari apo zhvillime politike ndërkohë që nuk marrim parasysh dialektikën e zhvillimit. Edhe një polemikë e tillë e madhe si ai i identitetit shqiptar përmbante brenda vetes paradoksin e anijes së Tezeut sepse nga shumë këndvështrime e shihte këtë identitet statik e të pandryshuar. Duke e parë këtë identitet siç i interesonte ta shihte diktatura hoxhiste, të tipizuar në individin arbër apo shqiptar trim e bujar, mikpritës e besëmadh, luftëtar syptrëmbur që mbeti gjithë jetën me pallë në brez e me pushkë në sup duke mbrojtur trojet e veta e që kurdoherë të tjerët i binin në qafë atij e ai kurrë nuk i binte në qafë kujt, shkojmë edhe më thellë paradoksit të Tezeut, duke mitizuar edhe atë që edhe në kohën e vet nuk ka qenë ashtu.

Anijen e Tezeut e ndeshim shpesh në gjykimet tona për marrëdhëniet me fqinjët. Grekët janë të liq e të pabesë dhe i kanë sytë te trojet tona që nga koha e luftës së Trojës; serbët janë gjakatarë, lakmojnë bregdetin tonë e na duan të keqen që kur dyndën në Ballkan. Paçka se vitet e shekujt kanë shkuar si lumej ujëshumtë e dërrasat e kalbura të këtyre popujve janë zëvendësuar me të reja ashtu si edhe vetë tek ne. Edhe sa kohë vallë do t’i fshehim zvarritjet, vonesat, dështimet e pakënaqësitë tona pas asaj që bota na i ka me hile, që të gjithë s’na dashkan (edhe ata që na duan, janë larg) e na kanë inat? Bota nuk është një apo dhjetë të dërguar të BE apo OSBE, një apo dhjetë priftërinj, aventurierë apo shovinistë grekë, një apo dhjetë historianë, shtetarë apo ultranacionalistë serbë por shumë e më shumë se kaq.

Po ashtu në gjykimet e përditëshme është e pamundur të mos dallosh mendimin statik e të ngurtësuar shqiptar. Kjo që nga mendimi komunist që ende nuk shkulet e deri tek ai më i riu, demokrati. Brezat e moshuar ende kujtojnë se anija komuniste ishte dhe mbeti po ajo anije ku do të lundronte ideja fisnike e lirisë dhe barazisë. Atyre ende nuk u mbushet mendja se kjo anije u kthye në një burg të madh nga Hoxha e shokët e tij dhe nuk ka të bëjë me utopinë që kanë patur ata në mendje në rininë e tyre. Pra ajo nuk ishte më anija e Tezeut, heroit, por e diktatorit, e vampirit gjakatar. Po kështu janë edhe skalionet e sotme të fortifikuara e mbërthyera si molusqe kokëforta rreth shtyllave të partive të cilat nuk i shohin në dinamikën e tyre të zhvillimit por i mendojnë ashtu siç kanë qenë vite më parë. Në të njëjtën mënyrë të ndryshkur e të pandryshueshme mendohen edhe prijsa të ndryshëm politikë, deputetë e shtetarë qoftë si të pagabueshëm, mendjelartë e altruistë e qoftë si zuzarë, vagabondë e mafiozë.

Ka pra vetëm një mënyrë që të shmangësh paradoksin e anijes së Tezeut dhe ky është të menduarit dialektik. Herakliti ka thënë gjithashtu se nuk mund të futesh dy herë në të njëjtin lumë. Kjo sepse lumi ndryshon dhe nuk është më ai që ishte por tjetër. Sot është koha e vrullshme e teknologjive të informacionit, e internetit, klonimit të qënieve të gjalla, e paisjeve nanometrike, e përparimit të shoqërive e vendeve shumëkombëshe. A mund të imagjinohet vallë se si do të jetë bota pas 20-50 apo njëqind vjetësh? Do të jenë atëhere brezat e rinj shqiptarë, qytetarë të botës e të kohrave të reja, ata që duke e dashur botën të gjithë po aq sa vendin e tyre stërgjyshor, do të vijnë tek ai si Tezeu për të vrarë monstrën Minotaur që ende është gjallë e dredh dheun në labirintet e veta.

Botuar në Gazeta Sot, 11 shkurt 2007