A u pëlqen shqiptarëve autokratizmi?

Duke lënë mënjanë qeveritë kuislige apo ndonjë kryeministër të përkohshëm e për një kohë të shkurtër, janë katër shtetarë: Ismail Qemali, Fan Noli, Ahmet Zogu e Enver Hoxha, që zenë vend në historinë shqiptare të shekullit të kaluar. Dy të parët, ndonse me vizione të mëdha e erudicion të thellë, duke qenë “dorëbutë“ e humbën shpejt pushtetin. Ashtu liberalë e pa prirje autokratike, ata qenë pre e lehtë për të tjerë që ja kishin vënë syrin frerëve të vendit. Zogu e Hoxha, përkundrazi, me dorë të ashpër e mbajtën pushtetin shumë më gjatë dhe u penguan vetëm nga shkaqe të mëdha e që s’vareshin prej tyre: i pari nga zhvillimet mbarëbotërore të Luftës së Dytë dhe i dyti, nga vdekja natyrale që e shpëtoi nga të parët e gremisjes e rroposjes së përbindëshit të tij unik komunisto-hoxhist.

Mund të themi vallë që këtej, se shqiptarët e pëlqejnë autokratizmin? Apo ata thjeshtë përshtaten më kollaj e më mirë me rregullat e forta të prijësve të fortë? Në shekuj, në kulturën tonë popullore ka mjaft shprehje simpatie për pushtetarë dorëfortë, që nga Ali Pashë Tepelena që ka djegur, therur e vrarë më shumë shqiptarë se cilido pashë tjetër turk e deri te kryeministri komunist i kohës së Hoxhës që u vra apo e vranë dhe që ishte po aq kriminel i pashpirt sa ai që e bëri të vdesë.

Ngjyrat dhe lulet e lavdisë kanë mbuluar shpesh herë baltën e gjakosur e konkrete të krimeve, të mizorive shnjerëzore. Paradoksale: të qënit autokrat e diktator është një mëkat më i vogël e më i falshëm shpesh herë se sa të qënët liberal. Ndjenja e nderimit instiktivisht priret nga e forta, nga ajo prej së cilës trëmbesh, nga ajo që dhunon të drejtën e mishëruar tek të tjerët por që nuk është e papritur që të të dhunojë edhe të drejtën tënde një ditë të bukur. Sigurisht kjo nuk ka të bëjë vetëm me shqiptarët, por është karakteristikë e natyrës njerëzore.

Por diktaturat (që ndodh të ngrihen edhe ndër popuj të kulturuar) ushqehen më së shumti nga një nënshtresë akulture. Ato ngrihen shpesh herë mbi premtime të mëdha dhe realizohen nga individë të shquar për kurajo e ambicje pushteti. Shpesh herë ata nuk duan as qejfe e as pasuri. Duan pushtetin dhe vetëm pushtetin.

Po t’i hedhësh një sy historisë së vonshme të Shqipërisë që nga 1990, do të mund të konkretizosh shumë nga ato që u thanë më sipër. Sikur Fatos Nano të kishte dalë në shtator të 1998 me një kobure në dorë përpara kryeministrisë dhe të mos ikte për të shpëtuar jetën në Maqedoni apo kudo qoftë, po të kishte mbetur gjallë, do t’i këndohej kënga që për së gjalli dhe kariera e tij politike do të ishte fare tjetër. Po kështu, po të kishte ikur Sali Berisha si shumë shokë të tij jashtë vendit kur pushteti i tyre u rrëzua në 1997, nuk do të bëhej kurrë kryeministër në shtator 2005. Kështu e ka ky popull, e respekton trimërinë. Por ç’e do se bashkë me trimërinë, me sa duket ka dobësi edhe për autokratizmin. Ndryshe nuk mund të spjegohet rivotimi i një njeriu politika e të cilit prodhoi disa mijra të vrarë (kur s’kishte asnjë pushtim të huaj në Shqipëri), hapjen e depove të armëve dhe kolapsin e paparë ekonomik nëpërmjet firmave të pastrimit të parave.

Kultura demokratike, një zbulim i vonë i historisë shqiptare, duhet ta korigjojë prirjen instiktive të genit shqiptar ndaj autokracisë. Shqipëria është në Evropë jo në Afrikë ku shpesh herë diktaturat e lindura si kërpudha u shpëtojnë syrit të botës të angazhuar herë këtu e herë atje me larva të luftrave. Shqipëria ka një program të madh të anëtarësimit në BE, mbikqyret nga shumë forca ndërkombëtare që e mësojnë shpesh herë si të bëjë atë apo këtë. Natyrisht, këtu diktatura është e vështirë të lindë sot. Por shprehje e veprime autokratike të cilat mund të mos gjejnë reagimin e duhur nga publiku, mund të ketë shumë. Shumë nga prishjet e kontratave të qeverisë së mëparshme, prishja e mbikalimit të Zogut të Zi etj., veprime në parlament, zëvëndësimet në administratë me militantë partie, janë veprime autokratike. Edhe rrahja e të rinjve të MJAFT që bënin një protestë paqësore për ujin, këtë rradhë jo me policë (si në 1997) por me militantë, është po kështu.

Shprehjet autokratike në demokracinë e re shqiptare duhet të luftohen me kompetencë profesionale e kulturë demokratike. Duhet t’i njohim ligjet, që vetë qeveria që i bën ato, të mos guxojë t’i shkelë. Duhet t’i njohim ato që në zanafillë dhe të luftojmë për t’i përmirësuar. Duhet ta njohim kushtetutën, ta përsosim atë dhe ta bëjmë mburojë të lirive dhe të drejtave tona.

Shkrimtari Zija Çela u bënte thirrje te Shekulli kolegëve të tij që të ngriheshin e të përkrahnin (siç e kuptova unë) një dekret të qeverisë për ta kthyer Piramidën në bibliotekë kombëtare. Pse duhet të bëjnë kështu shkrimtarët? Sepse kryeministri po tregohet kulturëdashës? A nuk, do të ishte më mirë që këta shkrimtarë të ngriheshin e të shpreheshin (dhe bashkë me ta i gjithë mjedisi qytetar i vendit) sa herë që shkelet kushtetuta e ligjet? A nuk është autokratike të cënohet e drejta kontraktuale e çfardo biznesmeni sa herë që i do qejfi pushtetarit, qoftë ky ministër apo kryeministër. Nuk më ha malli as për Top Chanel e as për ndonjë tjetër si zoti Skëndo apo Rosh që nuk i lënë të hyjnë në pronat e tyre, por për cënimin e së drejtës të mbrojtur me ligj dhe për ushtrimin e autokracisë me të cilën mësohemi përditë. Të mos mallëngjehemi nga një vendim kulturëdashës i qeverisë kur ky vendim cënon të drejtën e mbrojtur me ligj të cilitdo qoftë. Nesër, ky cilido je ti zotni, dhe ti tjetri e tjetri. Dhe për ty që autokracia të shkon për hosh, de te fabula narratur (për ty flet përralla).

(Botuar në Gazeta Sot, 9 shtator 2006