Mbi tymtajën e identitetit kombëtar

Ka kohë që media dhe mjediset intelektuale shqiptare po diskutojnë mbi identitetin kombëtar. Polemika Kadare -Qose hapi shakullin e Eolit për një vërshim diskutimesh, intervistash e pikpamjesh të shprehura rreth subjektit në fjalë. Një tymtajë e madhe është ngritur rreth merakut se sa i koklavitur na qenkërka ky identiteti kombëtar shqiptar. A është kjo, çështja thelbësore që duhet të shqetësojë dhe me të cilën duhet të merret mediumi ynë intelektual? Më duket se jo. Le të bëjmë së pari një vështrim të shkurtër mbi identitetin kombëtar apo siç quhej nga ideologjia komuniste, karakteri kombëtar.

Për të ndërtuar identitetin kombëtar individët e një kombi thërresin në ndihmë kujtesën kolektive të ngjarjeve historike. Shumë nga këto kujtime bazohen në fakte e mite. Kujtesa e përdorur për ndërtimin e identitetit kombëtar përzgjidhet, pra aspektet e mira e të pëlqyeshme të historisë kombëtare mbahen e lartësohen, ato më pak të pëlqyeshme, lihen mënjanë e harrohen. Vini re për shembull se si vëllai i vogël te legjenda e Rozafës, merret si simbol i besës shqiptare, por harrohet se dy vëllezërit e tjerë qenë të pabesë dhe ata nuk qenë serbë apo italianë, por shqiptarë. Po kështu lartësohet me të drejtë Skënderbeu si patriot e mbrojtës i lirisë së trojeve shqiptare (apo të Arbërit) por harrohet se ai më së shumti luftoi me taborret otomane që vinin kundër tij me në krye bashkëkombas të vetët (Ballabani, Moisiu, Hamzai).

Krijimi dhe zhvillimi i identitetit kombëtar, në një masë të madhe si vepër e njerëzve të shquar të kombeve të veçantë ka patur si qëllim kryesor kompaktësimin e njësive të caktuara njerëzore në zotërim të territoreve të caktuara për të mbrojtur sovranitetin dhe integritetin e këtyre territoreve. Kështu, gjatë shekullit të 19-të, mbi bazën e këtij identiteti që gjente ushqim në gjuhën, fenë, artin, mitologjinë, folklorin, kulturën jetësore etj., u ndezën një sërë lëvizjesh kombëtare në Ballkan, në kushtet kur Perandoria Otomane po dobësohej e shpërbëhej. Lëvizja kombëtare shqiptare dhe nacionalizmi i rilindasve shqiptarë ishin mjaft të përligjur nga nevoja e mbrojtjes së trojeve ku banonin shqiptarët për të mos u bërë ato pre e orekseve shoviniste të fqinjëve që mundën të dalin më parë nga zgjedha otomane.

Por identiteti kombëtar dhe nacionalizmi ka shërbyer gjithashtu si një motor i fuqishëm për dikaturat. Kurdoherë kur prijësit e vendeve të fuqishme kanë ndjerë nevojën e zgjerimit nëpërmjet luftrave të përgjakshme e shkatërrimtare, ata kanë thirrur në ndihmë identitetin kombëtar. Edhe diktatorët e vegjël, kanë bërë po kështu duke e gjetur këtë nocion mjaft të përshtatshëm për t’u vetëizoluar duke e konsideruar botën si armike që mezi pret t’i kullufitë vendet e tyre. Natyrisht, vizione të tilla si: vendi ynë e ka çarë rrugën e historisë me shpatë në dorë apo ai i shqiptarit që shkon të matë kufijtë nëpër natë me pushkën e gjatë duken në zhvillimet e reja të sotme anakronike e bile qesharake. Projekte të tilla politike bazuar në parimin: një shtet-një komb dhe një komb-një shtet, janë provuar historikisht të rrezikshme dhe jo praktike dhe as që mund të mendohen më sot në kohën e lulëzimit të të drejtave të njeriut dhe lirisë së lëvizjes. Pikërisht në krijimin e shtetit-komb i ka rrënjët spastrimi etnik. Përzëniet e grekëve e armenëve nga Turqia, të turqve nga Greqia, pas luftës së parë botërore, të gjermanëve nga Sudetet pas luftës së dytë botërore, apo përzëniet e shqiptarëve nga Kosova, të fiseve Hutu e Tutsi nga trojet e tyre në Afrikë, në historinë më të re të botës, përbëjnë drama njerëzore lemeritëse, bazuar në fund të fundit në identitetin kombëtar dhe nacionalizmin.

Pavarësisht nga vijnë dhe si u zhvilluan historikisht, shqiptarët janë sot pjesë e qytetërimit të madh botëror. Janë fare të parëndësishme në këtë pikpamje se ç’fe kanë përqafuar shqiptarët në periudha të ndryshme të historisë së tyre, aq më tepër sot kur liria e besimit fetar është krejt çështje individuale dhe pjesë e lirisë së individit. Eshtë gjithashtu fare e pakuptimtë të diskutosh sa përqind ka Shqipëria kulturë lindore apo islamike dhe sa përqind kulturë perëndimore apo të krishterë. Personalisht unë i vlerësoj e nderoj të gjithë paraardhësit e mij që kanë kontribuar për zhvillimin e kulturës shqiptare e mbarënjerëzore, që kanë ndihmuar që kombi të mos shpërbëhej e trojet e tij të mos përvetësoheshin në kushtet e armiqësive të egra mes vendeve e kombeve. Shqipërisë i erdhi pushtimi i madh otoman nga Lindja dhe ishte e natyrëshme që do të vështronte për shpëtim nga Perëndimi. Po të mos kishte rënë Roma dhe vazhdimi romak të kishte vazhduar me shekuj më pas, një tjetër Skënderbe me siguri do t’i kishte drejtuar diku në Lindje sytë e kombit të tij, në një tjetër rrjedhë të historisë njerëzore.

Më duket se ka një mendësi arkaike në mënyrën se si e trajtojmë sot identitetin kombëtar. Mendojmë se ai është diçka e pandryshueshme, si një substrat i thelbit të kombit kur në botën moderne ai nuk ka të bëjë aspak me këtë thelb. Në fakt identiteti kombëtar është interaktiv apo bashkëveprues midis pjesëtarëve të vendit. Ky koncept ndryshon përherë në vartësi të ndryshimeve sociale, historike e politike brenda kombve dhe në raport me kombet e tjera përqark duke patur një natyrë fare dinamike. Kurse Kadare e Qose e shohin atë si diçka të ngurtë, të formuar një herë e përgjithmonë vetëm se Kadare kërkon të heqë mbishtresat e reja islamike në mënyrë që të dalë në pah fizionomia e vërtetë e krishterë e këtij identiteti, ndërsa Qose kërkon ta ruajë ashtu siç është. Kadare është mjaft i lidhur në veprën e vet me elementë të shumtë që kanë të bëjnë me identitetin kombëtar. Ai u është rikthyer jo pakë herë legjendave, folklorit shqiptar dhe substratit shqiptar në raport me dyndjet e sundimet ndaj tij të vendeve apo kombeve të tjerë. Shpesh herë ai u ka dhënë një dritë e shkëlqim jo real elementëve të traditës shqiptare duke i mbivlerësuar ato në frymën e krijuesve të identiteteve kombëtare kudo në botë. Ai është një shkrimtar që hyri në letërsinë e madhe të botës duke operuar me elementë të identitetit kombëtar ashtu siç janë Kazanzaqis, Andriç apo ta zemë një serë shkrimtarësh të famshëm japonezë. Ndërkohë në penteonin e letërsisë botërore të tjerë shkrimtarë modernë kanë hyrë pa u përzjerë fare me këtë identitet. Të tillë janë Xhojs, Kafka, Paund e të tjerë. Për arsyen e thënë mësipër, Kadare e ka të vështirë të shkëputet nga ky identitet kombëtar me të cilin është i lidhur i gjithë universi madhështor i veprës së tij.

Por a na duhet sot ta theksojmë kaq shumë identitetin tonë kombëtar? Më duket se jo. Ernest Gellner, një nga filosofët më në zë të shekullit 20-të, mendon se kombet dhe vendet moderne janë produkte të shoqërive industriale, në ndryshim nga ato tradicionale. Ato përfshijnë bjerrjen e etnive ekzistuese dhe krijimin e një shoqërie të re bazuar në qytetarinë e mbështetur nga një sistem universal edukimi. Le ta zëmë se një shoqrëi kombëtare ka shtetin e vet, një gjuhë zyrtare, një apo disa fe, sportet e prefereuara, mënyrën e jetesës që e dallojnë nga të tjera shoqëri. Por me modernizimin e jetës, këto elementë bëhen gjithnjë e më tepër të përbashkëta. Gjuhët e mëdha të botës bëhen gjithnjë e më tepër gjuhë të vendeve të vogla, fetë lëvizin e nguliten sipas mbështetjes financiare që kanë organizatat që qëndrojnë pas tyre. Kafja ekspres e picat ndoshta janë më e mirë në Tiranë sot se sa në mjaft nga lokalet e Romës; aty gjen paidhaqe e xhiros si në Athinë, hamburger si në Nju Jork dhe sushi si në Tokio. Ndërkombëtarizimi i shpejtë po e shpërbën e shvleftëson sot gjithandej nacionalizmin e identitetin kombëtar. Këto janë sot dyfeqet me gjalmë të gërxhove të vjetër që nuk e perceptojnë dot se si e ku shkon bota e njerëzimi. Mos vallë do ta na mbushë mendjen dikush se serbët mund të dalin në Lezhë e grekët do të marrin prapë Tepelenën e Korçën? Kjo s’ndodh e s’ka për të ndodhur jo vetëm nga që fryma e re e botës ka vepruar edhe mbi identitetet e nacionalizmat e tyre por nga që s’do t’i linte kurrë bota po të donin të bënin ashtu. Evropa e bashkuar është një realitet fare i prekshëm. Në procesin e sotëm të integrimit në Evropë, ka gjasa që Turqia të jetë anëtare e saj më parë se Shqipëria pasi është përpara saj në procedurat e zhvillimet. Ka kuptim atëhere të diskutojmë për zhvoshkje lëkurash të identitetit shqiptar apo për “ripagëzimin” e shqiptarëve? Le të mendojmë se sa vjet i duhen Shqipërisë të jetë pjesë e këtij komuniteti: 10, 15, 20 vjet? Po pastaj, a do ta kujtojmë vallë atë këngën: Ne në gojë të ujkut hedhim vallen, e të tjera si ajo? A do t’i kujtojmë këto diskutime të gjata mbi vlerat dhe antivlerat e identitetit tonë kombëtar, mbi atë që jemi katolikë, muslimanë, ortodoksë, bektashij, budistë apo bahaistë? Të gjitha janë më kot. Ajo që ka vlerë është njerëzorja e përjetëshme që vjen që nga Platoni, e Dantja deri te margaritarët e kulturës së sotme botërore.

Lufta midis identitetit kolektiv të mesit të shekullit të 19-të (Internacionale do të jetë bota e re...) dhe nacionalizmit, u fitua nga ky i fundit. Ndoshta në këtë luftë ndikoi ajo se identiteti i ri kolektiv që synohej kërkonte të ndryshonte sistemin shoqëror, të rrëzonte kapitalizmin. Sot kur njëri mur i ideologjive antagoniste ra me rropamë duke shkaktuar aq pluhur, rrëmet e tronditje, identiteti kolektiv njerëzor ka një ringritje të re, brenda demokratizimit të botës e jetës. Sigurisht nuk mungojnë prirje për identitete të reja kombëtare në interes të rrymave të ndryshe politike e përpjekjeve individuale. Vini re për shembull se edhe në një vend me demokracinë në lulëzim, si Italia, Umberto Bosi shpik Padanian si mishërim territorial të ëndrrës së tij të identitetit kombëtar. Por ajo që ndodh sot në botën e qytetëruar është se vendin e konceptit të kombit e të identitetit kombëtar po e zë konspeti i qytetarisë dhe identitetit qytetar. A mund të quhet një komb SHBA sot, një vend ku lulëzojnë të gjitha rracat, fetë, gjuhët, kulturat e zakonet? Amerikanizmi origjinal, më mirë nga çdo gjë mund të kuptohet si qëndrim ndaj së ardhmes. Duke e ndjerë vetën superiorë ndaj botës lidhur me industrializimin e ri, shpikjet, teknologjitë, dinamizmin dhe kulturat e reja të jetesës që drejtoheshin të gjitha ndaj përmirësimit të vazhdueshëm të standardit jetësor, amerikanët krijuan një identitet të ri qytetar. “Kombet nuk janë të përjetshëm”, ka thënë një qind vjet më parë filosofi francez Ernest Renan. “Ata kishin një fillim dhe do të kenë një fund.” E vetmja gjë që mbetet është njerëzimi dhe kultura e madhe e tij, është identiteti mbarënjerëzor e ndërkombëtar që po ngjizet me të shpejtë në botën e sotme, në kushtet e një komunikimi mahnitës e difuzioni kulturash e masash njerëzore. Këtë identitet bëjnë mirë të përqafojnë sa më shpejt shqiptarët dhe këtu bëjnë mirë t’i synojnë diskurset e tyre të vlefshme korifejtë e kulturës së vendit.

(Botuar në Koha Jonë, 24 maj 2006)