Si lindin diktaturat

Shkas për këtë shkrim u bë një film i Spajk Li që luan këto ditë në kinematë amerikane, “Njeriu i brendshëm” (Inside man). Ky regjisor njujorkez shquhet për temat e mprehta dhe situatat e sjelljet e veçanta të personazheve. Filmi ka një episod ku vjedhësit e një banke për të ngatërruar policinë që i ka rrethuar e i përgjon, e për të fituar kohë, vënë në mikrofon një regjistrim të çuditshëm. Regjistrimi është një fjalim i Enver Hoxhës, një nga ato fjalime pompoze si:...duhet të kisha ardhur më parë këtu tek ju por punët s’më kanë lënë,...se Shqipëria është vendi më demokratik i botës,...se kalasë sonë socialiste i marrin të keqen të gjithë borgjezo-revizionistët e të tjera, e të tjera. Skenat që pasojnë atë janë vërtet komike, kur policia kërkon një shqiptar që të përkthejë ç’thuhet aty. Kaq.

Ishte vertet e çuditëshme atë të dielë mbrëma kur teksa qeshë ulur të shihja filmin në një nga kinematë e qendrës në San Francisko, të më dilte përpara ky lugat. Mjaftoi kjo që tërë atë natë, mendja të më vërtitej atje. Si lindin e rriten përbindëshat, diktatorët? Ç’fat që kishte patur ajo Shqipëri e gjorë që fatin e saj e mori në duar ky monstër?

Asnjë herë nuk e kam parë Enver Hoxhën të gjallë. Kam parë vetëm fotografitë e tij. Më kujtohen ca fotografi të fëmijërisë, një djalë buçko, i shëndetshëm, si djalkë mamaje që rrinte pakëz mënjanë, me siguri nuk lozte kurrë me top, e nuk rrihej me njeri. Edhe kur ishte i ri, pas të njëzetave, ngjan si një dendi, trupbëshëm po i ngathët në lëvizje. Kultura e tij ishte e dyshimtë. Mbaj mend se kur vizituam një herë me shkollën muzeun e tij te Piramida, pashë vërtet shumë libra po asnjë gjë që të të habiste nga kultura e tij e leximeve, refleksione, pershtypje, ide. Marksi, Engelsi, Lenini e të tjerë pavarësisht nga armiqësia që kanë marrë mbi vete prej botës, ishin intelektualë të vërtetë, njerëz që shkruanin bukur që e ndjenin artin dhe shprehnin mendime brilante estetike. Kam dyshuar gjithmon që ky përbindëshi ynë asnjëherë nuk i ka lexuar edhe vetë ata, klasikët marksistë që i përmendte aq shumë për devocion e besnikëri. Por ai kishte një dhunti të jashtzakonshme në lojën me njerëzit dhe dinte të impononte si rrallë kush idenë e madhështisë dhe të pagabueshmërisë së vetes.

Ai erdhi në skenën politike shqiptare më tepër për pasojë të gabimeve fatale të intelektualëve nacionalistë të vendit se sa për meritat e veta e të partisë që përfaqësonte. Duke përfituar nga konjuktura politike, gjendja kaotike e njerëzve dhe lufta kundër pushtuesve, ai u ngjit në krye të lëvizjes të cilën do ta kthente atje ku i interesonte, pra në një lëvizje me prirje komuniste pasi kështu do të ishte më lehtë për të kamuflonte diktaturën. Nga lufta doli komandant i përgjithshëm, ndonse pa asnjë shkollë e njohuri ushtarake. Ky njeri mori mbi vete meritat e sakrificat e mijra partizanëve e komandantëve të lavdishëm që u përleshën me pushtuesit italo-gjermanë. Pas lufte, ai nisi menjëherë realizimin e ambicjes së tij: një shtet ku të ishte mbret përmbi mbret duke qenë sekretar i parë. Skema e tij ishte e thjeshtë dhe efikase: s’ka të ardhme ai që di të kaluarën time. Dhe kështu nisi ajo histori e vërtetë e Shqipërisë, e pashkruar në letra e libra, një kalvar i tërë vuajtjesh e mynxyrash ku krimet më mizore përligjeshin në emër të popullit e për popullin.

Eshtë i pashëmbullt e meriton studime të veçanta sistemi që ai ngriti për të mbajtur e ruajtur diktaturën e tij. Të gjitha qenë të dubluara e të tribluara. Kishte një sigurim të shtetit që ruante shtetin nga armiqtë e jashtëm e të brendshëm, po kishte dhe një sigurim të tijin që ruante atë nga vetë sigurimi i shtetit, kishte një qeveri me kabinet e ministra, po kishte dhe një qeveri brenda komitetit qendror që i raportonte atij ato që i duheshin. Ndërsente njërin kundër tjetrit, i linte të flisnin e të flisnin e pastaj mbante fjalën në fund duke thënë atë që kishte bërë plan më përpara. E përdorte si rrallë kush teknikën e kontrastit. Si mund të dukesh më i zgjuar e i kulturuar se sa kur je në një tufë budallenjsh? Kështu mblidhte herë pas here me fushata, një tufë budallenjsh besnikë e i bënte anëtarë të komitetit qendror, të byrosë politike, u vinte yjet e heronjve të punës socialiste e të tjera. Të gjitha lëvizjet e mëdha politike të tij, prishja me BS, afrimi me Kinën, prishja me Kinën kishin të bënin të gjitha me ruajtjen e pushtetit të tij. Jeta e tij sendentare, ku i vetmi organ i trupit që i punonte me vrull e papushim ishte truri i tij që thurte paprerë kurthe e bënte plane si ta mbante e ruante pushtetin, bëri që të vdiste relativisht herët, për fatin e tij të mirë. Them kështu sepse personalisht do të kisha dashur të rronte deri në rrëzimin e komunizmit që të përjetonte me tmerr atë tmerr që kishte ngjalluar e ndezur te aq e aq familje shqiptare e për të shpaguar përçudnimin që i kishte bërë një populli të tërë.

Sado që është studjuar e studjuar, lindja e bërja e diktatorëve mbetet një nga misteret e mëdha të njerëzimit. E parë në retrospektivë, gjithëshka duket reale dhe kuptohet menjëherë e vërteta nga gënjeshtra, fallciteti, inskenimi, demagogjia. Por puna është se kur i jeton vetë është e vështirë t’i vësh re këto të gjitha teksa noton me të gjitha forcat në rrjedhën e së përditëshmes. Në fund të fundit, diktatori është fara ambicioze që kërkon sundimin, por atë në formën e tij më të përkryer, e bëjmë ne. Jemi ne, njerëzit, energjia e shkarkesave elektrike që Frankeshtajni përdorte për të ngjallur monstrën e tij. Veçse diktatori nuk bashkëjeton dot me dinjitetin. Njerëzit dinjitozë e sëmurin atë dhe e bëjnë të ndjejë vogëlsinë e qënies së vet. Sepse ata dinë t’i thonë mbretit që është lakuriq se është lakuriq, e jo si në atë përrallën e famshme të Andersenit. Sa më tepër kulturë e dinjitet të kenë njerëzit që rrethojnë strumbullarët e diktatorëve të ardhshëm, aq më pak e mundëshme do të jetë bërja e tyre.

(Botuar në Gazeta Sot, 1 prill 2006)