Të mëdhenjtë e vdekur dhe të vegjëlit e gjallë

Për shqiptarët, bashkëkombasit e tyre të gjallë nuk kanë ndonjë vlerë apo kanë vlera fare të pakta. Për të vdekurit është ndryshe. Kur je i vdekur, bile sa më thellë në kohë, aq më shumë të respekton shqiptari. Edhe kur nuk të njeh e nuk të di se ç’ke bërë, të ngre lart për ato që ka dëgjuar për ty. Bie fjala, unë vë bast se vetëm një përqindje fare e vogël e shqiptarëve e kanë lexuar veprën e Konicës. Po kush nuk e mban Konicën për të madh e për nder të kombit?

Do të ishte interesante të bëhej një anketë me pyetje të tilla: Cilët politikanë pëlqeni në Shqipëri? A ka shkencëtarë Shqipëria? A ka filosofë? Muzikantë? Piktorë? Shkrimtarë të mirë? Diplomatë? Gazetarë? Zorr se do të thoshte njeri se pëlqen ndonjë politikan. Ose edhe po të ishte një apo disa që do thoshin më pëlqen ky, do të qenë ca më shumë që do të thoshin se ky nuk merr vesh nga politika, se ishte gënjeshtar, hajdut, i poshtër. Shkencëtarë? E si mund të ketë Shqipëria shkencëtarë? Jo po dhe filozofë! Filosofët e kanë mjekrën deri në gjoks. Si mund të ketë Shqipëria filosofë? Shkrimtarë janë nja dy apo tre, po dhe ata kanë të gjitha të këqiat e botës, nuk kanë qenë në burg, kanë bërë çmos të rronin e mbijetonin diktaturën, kanë patur privilegje. Gazetarët? E ku gjendet një mendje për t’i pëlqyer ata? Njëri ngri e tjetri ul. Po diplomatë? Bah, nga na dolën këta diplomatët shqiptarë?! Muzikantë e piktorë as që bëhet fjalë. Edhe kur kanë ndonjë sukses, e kanë kot, vjedhin notat e ngjyrat e të tjerëve andej kendej. (Vetëm për sportistët mund të dalin plot që të thonë: Si ore nuk ka Shqipëria sportistë? Dhe do të zënë me rradhë skuadrat dhe ekipet e botës ku lozin të shkretët shqiptarë).

Por nuk është kështu. Shqipëria ore zotërinj ka shkencëtarë, filosofë, shkrimtarë, politikanë, gazetarë, muzikantë, piktorë, këngëtarë, sportistë dhe specialistë të ndryshëm mjaft të zotë. Mos prisni që të vdesin pa t’i mbani për të mëdhej. Ata që nuk merren me fjalë por dinë të qëmtojnë veprat e tyre, shijojnë artin, muzikën, lojën e tyre, që ndjekin me vëmendje kurbën e karierës së tyre profesionale, ata e dinë se ç’vlerë kanë ata. Eshtë vetëm injorancë e asgjë më tepër të gjykosh mbi vlera që nuk i njeh aspak por vetëm i paragjykon se s’ka se si të mund të jenë në lartësitë korresponduese të botës e të kohrave të tjera.

Pse vallë është krijuar kjo klimë? Në rradhë të parë kjo ka të bëjë me një kompleks të psiqikës shqiptare. Shqiptari është një individ fare pakë modest. Shpesh herë ai është i bindur se i di të gjitha e është i zoti t’i bëjë të gjitha. Nuk është më kot ajo barcaleta që i vajti njëri një miku të lartë në qeveri dhe i kërkoi një punë në një nga ministritë. Posi ore, i tha miku, do ta rregullojmë, po ç’punë mund të bësh ti atje? Nga roje deri ministër, ja ktheu serbes mëtuesi. Në vazhdim të kësaj linje, duke qenë kështu, shqiptari është pakë (pakëz fare!) ziliqar. Vini re si e thotë ai për një njeri që nuk ja mohon dot zotësinë: Eshtë i zoti qeni! I shton edhe një qen në fund pothuajse patjetër, sikur ja vë që ta hajë. Veç kësaj, thashethemnaja ka qenë gazeta më popullore shqiptare e të gjitha kohrave. Shqiptarët flasin e flasin e flasin. Jo gjithmonë gjëra të vërteta. Strumbullarë të tërë fjalësh ku lakohen emra, poste, kariera. Gazetat, radiot e televizionet shpesh herë janë jehonë e kësaj gazete të madhe. Dhe duke qenë vend i vogël e njerëzit janë me njohje të shumta, jetët njerëzore kryqëzohen shpesh. Gjithkush përbetohet se e njeh mirë filanin e fistëkun, ja di të tërë biografinë, ja di dredhat, hiletë. Si mund të jetë ai shkencëtar i madh? Shkrimtar apo filosof? Kurrën e kurrës!

Nga ana tjetër, diktatura komuniste bëri shumë për barazitizmin e pavlerë të vlerave. Ajo nuk mund të pranonte që Shqipëria të kishte njerëz të mëdhej. Vetëm partia ishte e madhe. Vetëm udhëheqësi i madh i partisë ishte i madh dhe qe fatkeqësi që ai kishte qëlluar prijësi i një vendi të vogël sepse meritonte një vend më të madh. Diktatura e bjerri dinjitetin njerëzor të krijuesve, artistëve, shkencëtarëve. Një shkencëtar i madh si Prof. Eqrem Çabej për shembull, jetonte në një shkallë pallati, ta zemë, me një kasap, një roje depoje apo një karrocjer. Duhet të shkonte në punë me një autobuz urban ku ngjeshej si sardele me të tjerët, duhet të mbante rradhën për qumësht, duhet të bënte kërkesë për një autorizim televizori. Si të gjithë.

Vini re sot se sa nënvleftësohet prodhimi i kulturës shqiptare në raport me kulturën e botës. Me pak reklamë, librat e autorëve të rëndomtë e komercialë të botës shkojnë shumë më tepër se librat të autorëve brilantë shqiptarë. Brilantë? Mos ka lajthitur ky, mund të thotë dikush. Jo zotërinj, e përsëris edhe një herë: brilantë. Rroni me kulturën shqiptare, me shkencën, me artin e saj dhe do të shihni se nuk e përdor më kot këtë epitet. Mos prisni që elita e kësaj kulture të vdesë pa ta ngrini lart. Mos i vlerësoni ata nga detaje të rëndomta të jetës së përditëshme, nga ndonjë qëndrim gjoja fyes për rrethana të caktuara ndaj një çështjeje, një partie, një klani. Ai Konica që përmenda në krye nuk ka lënë gjë pa thënë për shqiptarët e Shqipërinë. Po vallë nuk i donte? Ai dhe të tjerët e vdekur janë të mëdhej se nuk na prishin punë ne të gjallëve. Të gjallët nuk mund të jenë veçse të vegjël se i kemi përditë përpara syve. Kur vallë do të heqim dorë nga një mendësi e tillë?

(Botuar në Gazeta Sot, 24 shkurt 2006; Tirana Observer, 6 mars 2006)