Toleranca dhe 4 korriku i SHBA

Shtetet e Bashkuara feston në 4 korrik festën e vet më të madhe, Ditën e Pavarësisë. Kjo është festa e kombit amerikan, një komb i konceptuar mbi një mënyrë të re e moderne. Toleranca është tipari më themelor që është vendosur në themelet e demokracisë më të madhe e më të fuqishme të botës. Le ta shohim këtë veçanërisht në qëndrimin ndaj fesë.

Etërit e mëdhej themelues të Amerikës, Tomas Xhefersoni, Xhon Adamsi, Benxhamin Franklin, Aleksandër Hamiltoni, Xhejms Medisoni dhe Xhorxh Uashingtoni qenë njerëz të besimeve komplekse. Disa nga ta qenë të krishterë, deistë, agnostikë, apo ateistë. Dhe megjithse të rritur në një univers me ndikim të madh fetar e të krishterë, ata qenë të gjithë në një mendje kundër ngritjes së një kishe kombëtare. Ata donin vërtet që feja të ishte një faktor në jetën publike të kombit të tyre, por jo të ishte faktori mbizotërues. “Ndërsa ne mbrojmë për veten tonë lirinë për të përqafuar, shprehur e respektuar fenë të cilën ne e besojmë të jetë me origjinë hyjnore”, shkruante Medison, “ne nuk mund të mohojmë një liri të barabartë për ata, mendjet e të cilëve nuk janë dhënë ende ndaj provave që na kanë bindur ne.”

Vini re se ç’shprehje të fuqishme tolerance ka në fjalët e mësipërme, të thëna dyqind e ca vjet më parë. Vini pranë këtyre fjalëve, paçavuret e kongreseve dhe pleniumeve të partisë dalë nga goja e Enver Hoxhës e lakejve të tij me kostume dopiopetë dhe do të shihni si duken ato. Apo vini po të doni edhe fjalimet e partiakëve tanë modernëve të pas viteve ’90 mbushur me armiqësi, urrejtje e mostolerancë në luftën e egër për pushtet.

Toleranca e vendosur në themelet e shtetit, bëri që Shtetet e Bashkuara të korigjonte shumë gjëra në jetën dhe historinë e vet të mëpasme. Me qëndrimin tolerant që mbajtën etërit themelues ndaj fesë, në këtë vend lulëzuan të gjitha fetë e botës. Që nga priftërinjtë e vetmuar të Uestit, me biblën në dorë e koburen në brez e deri te Xhoel Ostini, pastori modern elokuent që predikon sot në Lejkvud të Teksasit për një auditor prej 35 mijë vetësh, Amerika ka parë variante nga më të ndryshmet e feve: katolike, ortodokse, baptiste, evangjeliste, presbiteriane, mormoniste, luteriane, unitariane, adventiste, islamike, budiste, çifute, spiritualiste, taoiste, hinduiste, bahaiste, shientologjiste e mjaft të tjera. Askush nga to nuk ka mbizotëruar në jetën publike të vendit. Askush nuk ngre ndonjëherë probleme të tilla për ta vënë fenë në qendër të identitetit të popullit amerikan.

Institucionet fetare të Amerikës kanë qenë të fuqishme por më të fuqishme se to kanë qenë kurdoherë institucionet e dijes të Amerikës, universitetet e kolegjet me emër në mbarë botën nga të cilat kanë dalë shumica e dijetarëve, shkencëtarëve e korifejve të kulturës e artit të shekullit të 20-të. Kjo e bën Amerikën demokracinë më diverse e të hapur të botës. Ndoshta dikush mund të kujtojë periudha të errta në historinë e saj, skllavërinë, makartizmin e të tjera. Gjithsesi ato janë pak për një histori 250 vjeçare. Dhe në fund të fundit, kush ja ndreqi “mëkate” të tilla Amerikës? I ndreqi vetë. Sikur grekët e serbët të hidhnin në erë sahatin e Tiranës dhe të dilte dikush e të deklaronte në gazetë se mirë bënë që bënë kështu, pa dyshim, ai do të varej me kokë poshtë e do t’i vinin zjarrin për së gjalli në qendër të qytetit. Ja pra, në Amerikë, edhe pas goditjes së pashembullt të kullave binjake në 11 shtator 2001, pati njerëz që deklaruan se kjo ishte pasojë e vetë politikës amerikane, pati që shprehën bile admirim për sulmuesit. Të tillë kanë dalë në gazeta, TV, libra e filma dhe nuk i prek njeri me dorë, ndonse shumë nuk janë dakord me ta.

Në ka gjë për të cilën duhet investuar më së pari në Shqipëri është pikërisht kjo lloj tolerance. Maks Velo shkruan një shkrim të sinqertë (mund të jetë çfardo, por nuk guxon kush ta quajë të pasinqertë shkrimin e tij) dhe fiton përnjëherësh një urrejtje të përbindëshme deri në linçim. Mund të mos jemi dakord me një, dy, tre apo të gjitha mendimet e tij, por kjo nuk ka pse na ngrejë leshrat e kokës (dhe të pjesëve të tjera të trupit) përpjetë dhe të na errë sytë e mendjen. Në Shqipëri vendin e tolerancës e ka zënë besimi i verbër në ide të dyshimta, një besnikëri qorre ndaj zotit të fisit, klanit, tarafit, partisë. Vendin e tolerancës e ka zënë fyerja e ofendimi publik, leva pas koke, rrahjet me cuba, vrasjet e paguara, dinamiti në dyer shtëpish.

Duke u kthyer përsëri te feja, doja të shprehja mendimin tim se sa të pafrutëshme, anakronike e dëmprurëse janë polemikat e ashtuquajtura të mëdha që bëhen së fundmi në jetën publike të Shqipërisë, lidhur me identitetin e shqiptarëve. A nuk e dinë këta korifej të mendimit shqiptar se një pjesë e madhe e shqiptarëve nuk besojnë në asnjë fe, as të krishterë e as muslimane? Të besosh në një zot nuk është turp, por nuk është turp edhe të mos besosh fare qoftë në një apo qoftë në shumë zota. Shoqëria njerëzore ka lëvizur përpara. Nuk është më koha kur doli Krishti apo Muhameti.

Shumë duan të ngjallin mendimin: pa fe nuk na pranon Evropa, më mirë me një fe (muslimane apo të krishterë qoftë) se sa pa fe fare, sepse pa fe qënke pagan dhe paganët janë barbarë. Sigurisht këto janë teza fare naive. Atëhere qënkan paganë shkencëtarët e mëdhej të botës nga puna e të cilëve ne kemi sot të gjitha të mirat që ka sjellë teknologjia: elektricitet, radio, TV, makina, telefon, kompjuter etj.? Mos qënkan paganë intelektualët e shquar e mendjet e mëdha të botës që kanë krijuar identitetin e mbarë njerëzimit dhe mes të cilëve ka patur shumë që nuk kanë besuar e nuk besojnë në zot? Ndarja e shqiptarëve në besime të ndryshme fetare, duke lënë mënjanë interesat e prirjet e kombeve fqinjë, ka të bëjë më së shumti me mosseriozitetin me të cilin e shihte fenë shqiptari, me një lloj pragmatizmi racional që e ka karakterizuar atë kurdoherë.

Në kohën kur intereasat kombëtare qenë në rrezik, Vaso Pasha hodhi idenë: Feja e shqyptarit asht shqyptaria”. Sot, në amullinë ku vërtitet mendimi shqiptar për të gjetur në se në thelb shqiptarët janë të krishterë apo muslimanë, i përkasin Lindjes apo Perëndimit, dhe kur mbi një e treta e shqiptarëve jetojnë aktualisht nëpër botë e larg trojeve të tyre, do të ishte më me vend që duke ruajtur atë që na bën shqiptarë, të zhvillojmë më së shumti atë që na bën njerëz mbi këtë planet. Ndaj sllogani më i mirë do të ishte: Feja e shqiptarit është humanizmi. Dhe humanizmi ushqehet e lartësohet vetëm me kulturë e tolerancë.

(Botuar në Koha Jonë, 5 qershor 2006)