Çifligu komunist dhe prona private në Shqipëri

Në prag dhe gjatë luftës së dytë botërore, shumë individë e grupe individësh si sekte të ndryshme fetare, çifutë, romë, homoseksualë, kundërshtarë politikë etj., u privuan nga e drejta e pronave të tyre si rezultat i politikës nacional-socialiste (naziste). Shumë nga këto prona në Evropën Perëndimore u kthyen te pronarët e ligjshëm pas luftës, sipas ligjit të pushtimit të Aleatëve apo sipas ligjeve të vendeve të veçanta. Kjo nuk ndodhi me vendet ku në pushtet erdhën qeveri komuniste, në pjesën tjetër të Evropës. Rrëmbimi i pronës vazhdoi atje edhe më me egërsi e forma të rafinuara, shtyrë nga motive të tjera që frymëzonte doktrina komuniste.

Rrëzimi i komunizmit në vitet 1989-1991 bëri të mundur kthimin e pronës pronarëve të ligjshëm edhe në këto vende. Këto prona mund të jenë private apo komunale (në rastin kur i kanë pasë takuar një organizate fetare apo të tjera). Shumë vende futën legjislacionin e nevojshëm për kthimin e pronave. Sllovenia, Republika Çeke, Sllovakia dhe Hungaria e nisën këtë proces 15 vjet më parë, Bullgaria në 1992, Gjermania në 1994, Rumania, Kroacia dhe Polonia në 1996, Maqedonia në 1998, Bosnje dhe Herzegovina në 2000, Mali i Zi, në 2002. Dy vendet më të prapambetura në procesin e kthimit të pronave në Evropë, janë Shqipëria dhe Serbia. Kjo e fundit bile, duke konsideruar procesin e dokumentimit dhe periudhën përgatitore të kthimit, është mjaft më mirë se Shqipëria.

Në Shqipëri, regjimi komunist e zhveshi pronarin nga prona e tij dhe pronën e konfiskuar e ndau si “dhuratë të partisë“. Të kishe origjinë të pasur ishte turp. Shpronësimi, duke përfshirë të gjitha format e shtetëzimit e të kolektivizimit, arriti kulmin në Shqipëri duke mos njohur shembull në asnjë vend të botës komuniste. Nuk ka patur pronar në botë që nga më të vegjëlit e deri te monarkët e mëdhej që të gëzonin të drejtën e pronës së tyre në atë masë që pushtetarët komunistë shqiptarë gëzonin në një pronë që quhej shtetërore apo kolektive dhe që s’ishte e tyrja. E gjithë Shqipëria u kthye në një çiflig të madh të Enver Hoxhës me qahallarët e anëtarëve të byrosë politike dhe sekretarët e partisë të rretheve.

E megjithatë, prona nuk humbi. Ajo është aty, e gjallë dhe e prekshme. E zhvatur, e rrënuar, e transformuar, e tjetërsuar por e paasgjësueshme dhe e përjetëshme. Pas rrëzimit të komunizmit, reagimi i pronarëve të ligjshëm do të ishte më se i ligjshëm. Por bashkë me këtë do të vërshonin edhe zhvatjet e tjetërsimet e tjera të pronës. Shumëkush do të rrëmbente pronën e shtetit duke mos menduar aspak se prapa kësaj prone ishte njëri apo tjetri pronar i ligjshëm. Mashtrimi e hileja u derdhën edhe në këtë proces ku të gjithë qenë nisur nga hiçi. Shteti i ri që nuk dinte ku kishte kokën, e përdori kthimin e pronave në luftën partiake e fushatat e zgjedhjeve por e komplikoi dhe e shpërdoroi në terrenin praktik. U kthyen vetëm pak prona private e komunale, me zgjedhje e me favorizime. U shitën, u rishitën, u noterizuan e u rinoterizuan një pjesë pronash mes rrëmujës e kaosit. Dhe prapë vazhdonte vjedhja e pronave, në banesat e reja, në dyqanet e rinj, në plazhe e gjithandej. Një miku im më thoshte se një koleg i tij në një kompani gjermane që kishte marrë të administronte aeroportin e Rinasit, habitej se i dilte që ne dokumenta, aeroporti duhet të kishte një sipërfaqe disa herë më të madhe se ajo ç’ishte në të vërtetë.

Qeveritë shqiptare duke ja lënë çështjen e kthimit të pronave si trashëgim njera tjetrës, të trembura se nuk e gëlltisin dot, e vështirësuan atë edhe më tepër me tjetërsimet që solli kjo periudhë e shpejtë transformimi. Por shteti nuk mund të fshihet pafund ndaj çështjes së pronës. Ai nuk mund të futë kokën si struci në rërë prej saj. Të gjitha reformat që u bënë që nga fillimi i shtetit demokratik janë gjysmake e plot difekte në këtë drejtim. Ekzistonin me mijra e mijra hektarë tokë të ndërmarrjeve bujqësore, një pjesë e madhe e të cilave qenë përftuar nga bonifikime, tharje kënetash, sistemime tokash pa pronarë të drejtpërdrejtë. Ky kontigjent duhej të ruhej për kompensimet ndaj pronarëve të ligjshëm në rastet kur nuk është e mundur që për arsye të ndryshme madhore, pronari të mos mund të marrë dot pronën e tij. E vetmja gjë që u trumbetua e u brohorit për kompensimet, qe toka e bregdetit. Por tani as atje nuk ka mbetur gjë. Na mbetet për të ndarë vetëm detin.

Ka vite që pronarët kanë mbushur dosjet, kanë bërë letrat gati, kanë marrë vërtetimet nga kadastrat dhe tani presin parlamentet e qeveritë. Sa duhet të presin vallë? Kthime të pronave vazhdojnë të bëhen, por me miq, me tarafe, sipas kupolave shtetërore e partiake. Mjaft shtetarë, qofshin të kuq e qofshin blu, i kanë marrë pronat e gjyshërve, stërgjyshërve, stërxhaxhallarëve e stërtetove. Tani ata dhe fëmijët e tyre rendin të kapin prona të tjera, vërtet me djersën e punës së tyre (edhe në qoftë ashtu) por edhe me favorin e të qënit pranë pushtetit. Eshtë shkelur kështu një element thelbësor në trajtimin e problemit të pronave: që zbatimi i një ligji të tillë të jetë uniform dhe i njëjtë në çdo pikë të vendit.

Mos presin qeveritë shqiptare që BE, Banka Botërore apo ndonjë tjetër t’u japin para për të kompensuar pronarët e vendit? Ka vende që janë në këtë proces që kanë kohë që kanë ngritur Fondin e Kthimeve. Ky fond mbledh një përqindje të fitimit të kompanive shtetërore apo publike dhe e vë mënjanë pikërisht për kompensimin e pronarëve. Pse nuk ngrihet një fond i tillë në Shqipëri? Sepse në Shqipëri nuk mendohet që çështja e pronave të zgjidhet plotësisht dhe një herë e mirë, por që ajo të jetë peng i politikës dhe i ambicjeve për pushtet. Janë këto mendësi që zvarritin pastaj të gjitha punët e tjera, investimet e huaja, infrastrukturën, zhvillimin e turizmit.

Kthimi i pronave është një imperativ i pashmangshëm i demokracisë. Ajo ka qenë një kërkesë e herëshme dhe primare ndaj vendeve që hynë në udhën demokratike në Evropë. Shtetet e Bashkuara ka mbështetur me forcë përpjekjet për kthimin pronarëve të ligjshëm të pasurive si të konfiskuara nga nazistët në periudhën 1933-1945, ashtu dhe nga qeveritë pasuese komuniste të Evropës Qendrore e Lindore. Veprimi pozitiv mbi çështjet e pronës ka qenë dhe është një nga kriteret e përdorura për të gjykuar përparimin e vendeve që aspirojnë në anëtarësimin në NATO. Bashkimi Evropian e sheh gjithashtu këtë veprim mjaft të rëndësishëm për anëtarësimin në të.

Duhet që kushdo ta mbajë mirë në mend: pa zgjidhjen e problemit të pronave nuk do të ketë qetësi e përparim në Shqipëri. Një vend ngrihet nga themelet. Dhe themeli është prona. Sado i kokolepsur qoftë ky lëmsh ai, ai mund të zgjidhet. Dhe duhet ta zgjidhim që tani, pa e lënë të kokolepset edhe më që të mos pjellë më telashe e probleme të tjera.

(Botuar në Gazeta Sot, 14 shtator 2006 dhe Tema, 14 shtator 2006)